Крилл монгол бичгийн дүрмийн талаар хэдэн үг...

Оршил.
OpenMN-ы Бадрал андын бүтээж буй үг үсгийн алдаа шалгагч aspell-mn програмыг шохоорхон судлаад нилээд хэд хонолоо. Болж өгвөл хуруу нэмээд, болохгүйд хүрвэл хушуу нэмэх санаатай арагш харуулж нэг үзээд, урагш харуулж ч нэг үзлээ. Уг нь "FreeBSD-н гарын авлага"-н орчуулгын ажил дуусахад Ганболд ах, Нацаг анд нар aspell-mn програмаар, өөрсдийн монгол үгийн санг үүсгээд үг үсгийн алдааг зассан явдал бий. Энэ бол бараг жилийн өмнөх явдал л даа. Харин би гэдэг хүн дөнгөж саяхнаас нухаж эхэлсэн нь, 2 жилийн өмнө Ганболд ахаас даруй 5-6 жилээр хоцорч явсныгаа бодоход үсрэнгүй хурд үзүүлж, жилд "2.5-3 жил"-н хурдаар энэ хүнийг нэхэж яваадаа дотроо жаахан баяртай байгаа билээ. За тэгээд нэгэнт сонирхоод судлаад ирэхээр монгол хэлний дүрэм гэдэг агуу зүйлтэй эгц нүүр тулан учирч, түүний алдаатай болон оноотой талуудыг өөрийн эрхгүй эргэцүүлэн бодох боллоо. Мөн 2 хоногийн өмнө ВИМО-гийн "Аялгуу сайхан Монгол хэл" бүлгэмд өрнөсөн халуухан мэтгэлцээнээс санаа авч энэ нийтлэлийг бичих боллоо.

Өрнөл.
Аspell дээр крилл монгол бичгийн харъяалахын тийн ялгалын нөхцөлийн хүснэгтийг хийж үзэх хүсэлдээ хөтлөгдөн, ямар үгэнд аль нөхцөлийг авч байна жаахан оролдоод явж байсан "эгшиг гээх ёс" дээр ирээд аргагүй гацав. Мөн ямар тохиолдолд -ын, ямар тохиолдолд -ны нөхцөлийг авч байна хараад байсан айхтар зүй тогтол ажиглагддаггүйээ. Тэгээд орчин цагийн крилл монгол бичгийн дүрэм хэр боловсронгуй болсон талаар нилээд бодлоо. Хүмүүс хоорондоо крилл бичиг сайн муу гээд их маргалддаг харагдсан. Хэргийн учир крилл ҮСЭГтээ бус крилл бичгийн ДҮРМЭНдээ байгаа болвуу...

Би хувьдаа крилл бичгийн дүрмийг их муу болсон гэж бодох болсон.

Жишээгээр дурдвал:

1. “Гээгдэх эгшгийн дүрэм” байна. Нөхцөл, дагавар залгаж байна гээд үгийн үндсийг өөрчлөөд хаячихдаг. Энэ нь нөхцөл, дагавар авсан үгийн үндэсийг эргүүлээд танихад хэцүү болгож байна. Гэтэл хуучин монгол бичигт нөхцөл бол үгээсээ тусдаа бичигддэг, дагавар авахад үндсэн үгэн дээрээ залгаад бичдэг болохоор хэдэн ч нөхцөл, дагавар авсан үгийн үндэс хэвээрээ л байдаг.

2. Мөн эр үгэнд ордог “ы”, бас эм үгэнд ордог “ий” гээд ерөөс байхгүй зүйл байна. Байхгүй зүйлийг зохиочихоод тэрэндээ тааруулж хоолойн г, хэлний үзүүрийн н-ийн ард залгана гэх мэтчилэн баахан дүрэм гаргасан. Би лав анх үсэг заалгаж байхдаа энэ “ы” үсгийг ер ойлгодоггүй байсан юм. "уй" гэж дууддаг гэж байгаа... ёстой инээдтэй, зарим нь дуудаж чадахгүй болохоороо 61-н "и" гэж хэл нэвтрэлцдэг гээч... угаасаа монгол хэлэнд ийм үсэг байхгүй юм чинь... дээр нь үүнтэй адил "ь","ъ" гэсэн үсэгнүүд байна. Монгол хэлэнд "ь"-г бид "и" гэж дуудагддаг, харин "ъ"-г огт дууддаггүй.

3. Мөн "Нэг үгэнд эр, эм эгшиг холилдож орохгүй" гэсэн дүрэм байна. Манай хадам эгч манай нөхрийг “Баяраа” биш “Баярээ” гэж дууддаг юм. Би мэдээж "яасан дүрмийн бус ярьдаг юм бэ" гэж боддог байсан. Тэгсэн саяхан AMONG-р нэг өвөрмонгол залуугийн бичсэн зарыг уншаад их сонирхолтой санагдсан. Нэг үгэнд эр, эм эгшгүүд холилдон орсон байна. Жишээ нь:

амтэтай – амттай
худэлдуна – худалдана
жарудэл – зардал
барэг - бараг
баеэрла – баярлалаа

гэх мэтчилэн... Дээрх үгнүүдийг монгол бичгээр бичвэл нутаг, нутгийнхан өөр өөрийн нутгийн аялгаараа унших боломжтой. Үүгээрээ хуучин монгол бичиг гайхамшигтай гэж би боддог.

4. Монгол хэлийг крилл үсэгт буулгахдаа үгийн адагт орсон, мөн үгийн дунд хоёр гийгүүлэгчийн дунд орсон дан эгшгүүдийг маш ихээр гээснээс орчин цагийн монгол хэл хатуу дуудлагатай болсон.

Тухайлбал, аав, ээж, ах, эгч, ус, мөс, цас, хэл... гээд бүгд хуучин монгол бичигт дан эгшгээр төгссөн үгнүүд байна. Гэтэл бид крилл бичигт буулгахдаа үгийн адагт орсон дан эгшгүүдийг бүгдийг гээсэн байна. Мөн үгийн дунд орсон дан эгшгийг гээсэн жишээнүүд улс, ард, төрсөн гэх мэтчилэн зөндөө байгаа. Аман хэл үлддэггүй, бичгийн хэл үлддэг гэсэн зарчмаар криллээр яаж бичдэг, түүгээрээ бид дуудсаар бидний монгол хэл хатуу дуудлагатай болжээ.

Энд ганц нэг жишээ дурдмаар байна. Бид ээжийг хуучин монгол бичгээр "эжи" гэж бичдэг. Хуучны киног үзэж байхад "Ижи минь" гэсэн үг их сонсогддог, сонсоход ч гэсэн зөөлөн сонсогдож байгаа биз. Гэтэл орчин цагын крилл монгол бичигт бид "ээж" гэж бичдэг болсоноос хойш бид ээжийгээ "ээж" гэж дууддаг болсон. Удахгүй бидний үе дуусахад ээжийгээ "ижи" гэж дуудах хүн олдохгүй болвуу, зөвхөн кинонд үлдэхийг үгүй гэх газаргүй.

Бас нэг жишээ бол, оюутан байхдаа Тэмүжиний тухай түрк зохиолчийн зохиолыг уншиж байсан билээ. Уг зохиол дээр тухайн үеийн монголчууд хоорондоо "мэндү" гэж мэндэлдэг байсан гэж байгаа. Хэрвээ бид "мэндү" гэж мэндэлдэг байсан бол одоо "мэнд!" гэж мэндлэх байсан болвуу...


Дээр нь нэмэж хэлэхэд, ингэж эх монгол хэлээ маш ихээр эвдсэнээс болж бид үүх түүхээ судлахад хүндрэлтэй болсон гэж би хувьдаа боддог. Монгол хэл ба эртний түрэг хэл хоорондоо маш төстэй, хуучин монгол бичгээр бичээд жаахан өөрөөр уншаад үзэхэд эртний түрэг хэлтэй дүйгээд ирдэг үгнүүд олон бий. Уул, усны нэрүүд дээр нилээд ажиглагддаг.

Жишээ нь: Туул голыг түрэгээр Tola гэнэ. Tola гэдэг нь “дүүрэн” гэсэн утгатай монгол гаралтай үг гэж түрэг хэлний тайлбар толь дээр бичсэн байна. Гэтэл бид Туул гэдгийг ямар утгатайг хэлж мэдэхгүй л сууж байна. Аягүй бол зарим нь “туулаад гар” гэсэн гээд тааж ч мэднэ.


Төгсгөл.
Монгол үгийг крилл бичгийн дүрмээр бус хуучин монгол бичгийн дүрмээр, ер эгшиг гээлгүй бичдэг байсан бол үг үсгийн алдаа шалгагч, хөрвүүлэгч хийхэд их дөхөм байх байж дээ гэж бодогдох боллоо. Ийм нэг санаа олоод нилээд олзуурхаад байна. Сайтар судалж үзэж байгаад энэ талаар дахин нэг нийтлэл бичнээ.


Та бүхний оюуны мэлмий тунгалаг байх болтугай.